چرا و چگونه بايد با صفرهاي اسكناس خداحافظي كنيم؟

اعلام قطعیت حذف سه صفر از پول ملی توسط رئیس بانک مرکزی پایانی بود بر
بحث 16 ساله اقتصاد ایران؛ بحثی که از زمان حضور طهماسب مظاهری در بانک
مرکزی در سال 72 مطرح بود اما کم کم به حاشیه رفت تا اینکه در سال 86 در
دولت نهم با پیشنهاد غلامرضا مصباحی مقدم دستور بررسی مجدد آن توسط رییس
جمهور صادر شد و کمیسیون ویژه ای نیز برای آن تشکیل گردید.
اگر تا پیش از این زائران ایرانی از نسبتی که بین پول ملی و ارزهای
خارجی وجود دارد، کم ارزش بودن پول ملی را نتیجه می گرفتند، این بار این
نسبت وضعیت آبرومندانه تری پیدا خواهد کرد! به عبارت دیگر افزایش "ارزش
اسمی" پول ملی اولین نتیجه این طرح در اصلاح ساختار پولی کشور است.
در عین حال برخی مشکلاتی که از حجم بالای پول در مبادلات روزمره ناشی
می شود نیز در نتیجه این اصلاح پولی از سر راه برداشته خواهد شد. برای
تقریب ذهن می توان مدت زمانی که هر روز مردم در بانک ها صرف دریافت پول می
کنند یا مشکلاتی که عابر بانک ها با آن مواجه هستند را در نظر گرفت. و یا
فردی را تصور کرد که برای پرداخت هزینه بیمار بدحال خود در بیمارستان در
شرایطی کنونی عابربانک ها و در روز تعطیل دنبال پول نقد می گردد!
اما با این همه این طرح چرا در دستور کار مسئولین قرار گرفته است و
اجرای آن کی و چگونه خواهد بود؟ تجربه سایر کشورها در این زمینه چه می
گوید و سابقه آن به چه زمانی باز می گردد؟ اجرای این طرح چه مقدماتی را می
طلبد و چه فواید و احیاناً آسیب هایی را برای اقتصاد کشور به دنبال خواهد
داشت؟ این ها سوالاتی است که در این نوشتار به دنبال یافتن پاسخی برای
آنها هستیم.
راهکارهای مختلف اصلاح پولی
حذف سه صفر یکی از راهکارهایی است که از آغاز مورد بررسی کارشناسان
قرار گرفته است. در عین حال طرح های دیگری نیز در این زمینه وجود داشته و
دارد. از جمله این طرح ها می توان به "چاپ اسکناس های درشت تر" و "رعايت
قانون كنوني پولي بانكي کشور" اشاره کرد. مطابق ماده یک این قانون هر يك
ريال معادل يكصدم گرم يا دقيقاً 00581/0 گرم طلا تعریف می شود كه ارزش
واقعي آن حدود 240 تومان است. در کنار این طرح ها بحث هایی هم در خصوص حذف
چهار صفر از پول ملی مطرح بوده است که در نهایت با بررسی همه راهکارها،
چاپ اسکناس درشت به عنوان راهکار کوتاه مدت و حذف سه صفر به عنوان راهکار
بلند مدت توسط مسئولین در دستور کار قرار گرفته است.
راهکار اجرایی حذف سه صفر
حذف سه صفر از پول ملی ممکن است برای برخی در ابتدا درخصوص نوع
جایگزینی پول جدید با پول فعلی نگرانی هایی ایجاد کند اما با توجه به
اینکه در سایر کشورها هم چنین طرحی تجربه شده است، می توان گفت نگرانی
خاصی نباید از این لحاظ داشت و در صورت فرهنگ سازی کافی در جامعه، اجرای
این طرح بدون مشکل انجام خواهد شد.
در ضمن اجرای این طرح معمولا واحد پول جدیدی معرفی می شود که این واحد
پول با نسبتی تعریف شده قابل جایگزینی با واحد پولی قبلی خواهد بود. مثلا
در ترکیه اسکناس ها و سکه های تازه با نام "لیره جدید ترکیه" به تدریج
جایگزین لیر قدیم شد. این جایگزینی طبعا نیازمند تعریف یک بازه زمانی است
و به صورت دفعی محقق نخواهد شد.
مزیت های حذف سه صفر از پول ملی
1-کاهش حجم اسکناس
چنانکه گفته شد حجم بالای اسکناس در کشور ما مشکلاتی را موجب شده است.
سرانه اسکناس در کشور ما 110 برگ است؛ در حالی که این میزان در اروپا تنها
10 تا 12 برگ می باشد. حجم اسکناس در کشور ما با متوسط جهانی نیز فاصله
زیادی دارد. این حجم بالا ضرورت استفاده کم سابقه از دستگاه های پول شمار
را موجب شده است و در عین حال زمینه اتلاف وقت در بانک ها و مبادلات
روزمره را نیز فراهم آورده است. در حال حاضر عملا واحد پول ایران که همان
ریال است، مورد استفاده واقعی قرار نمی گیرد و خود به خود از ادبیات
روزمره مردم حذف شده است.
حجم بالای اسکناس برای حمل و نقل آن نیز مشکلاتی ایجاد می کند. از این
مشکلات اگر چه با توسعه بانکداری الکترونیک کاسته خواهد شد، اما صورت
مسئله همچنان به قوت خود باقی خواهد بود. وقت و زمان زیادی که برای عملیات
های مالی در ادارات و بانک ها صرف می شود ناشی از همین حجم بالای پول در
کشور است.
2-کاهش هزینه چاپ و امحاء اسکناس در کشور
هزینه های بالای چاپ و امحاء اسکناس نیز از مشکلات تبعی حجم بالای
اسکناس در کشور ماست. گفته می شود هزینه چاپ اسکناس در کشور چیزی در حدود
150 میلیارد تومان است. در واقع هر ساله هزینه زادی صرف چاپ اسکناس در
کشور می شود.
در عین حال به واسطه همین حجم بالا فرسوده شدن اسکناس ها نیز سرعتی دو
چندان می یابد و امحاء آنها مشکل دیگری است که سیستم بانکی را درگیر خود
می کند. مصباحی مقدم با اشاره به مذاکراتش با مظاهری رییس سابق بانک مرکزی
در این خصوص می گوید:«به قول ایشان ما مدرن‌ترین دستگاه‌های خردکننده
اسکناس را از آلمان وارد کرده‌ایم. اما از پس معدوم کردن این اسکناس‌های
فرسوده بر نیامده و همچنان انبارهای زیادی صرف نگهداری آنها می‌شود. این
موارد نشان‌دهنده آن است که باید در هزینه‌های تولید و معدوم کردن این
اسکناس‌ها صرفه‌جویی شود.» به این همه باید هزینه نیروی انسانی درگیر چاپ
و امحاء اسکناس ها در شبکه بانکی کشور را هم اضافه کرد.
3-سادگی مبادلات و ترازنامه های مالی
مبادلات کنونی در حالی انجام می شود که دستگا های دولتی و غیردولتی با
صفرهای زیادی سر و کار دارند. صفرهایی که عملا بعضا حتی تلفظ هم نمی شوند
اما در ترازنامه ها درجشان ضروری است. در واقع نگهداری ساده تر حساب ها،
ارقام و ترازنامه ها و نقل و انتقال سهل تر پول از نتایج اجرای این طرح
است. به این ترتیب نیاز به استفاده از چک پول ها نیز کاهش خواهد یافت و
واحد اصلی پولی جایگاه خود را خواهد یافت.
4-تقویت پول ملی و افزایش ارزش اسمی آن در مقایسه با سایر ارزها
حذف سه صفر در عین اینکه تبادلات پولی با سایر کشورها را ساده تر می
کند، تقویت جایگاه پول ملی در حوزه بین المللی را به دنبال خواهد داشت.
برای ملموس تر شدن موضوع می توان در نظر گرفت که در این حالت یک دلار
آمریکا به جای ده هزار ریال، ده ریال معامله می شود. این در واقع همان
افزایش ارزش اسمی پول ملی است. البته باید توجه داشت آنچه به افزایش ارزش
واقعی و ثبات کامل پول ملی در این حوزه منجر می شود افزایش تولید ناخالص
داخلی و رونق اقتصادی است. اما مسلما گام برداشتن در این راستا تعارضی با
طرح فوق الذکر ندارد.
5-اثرات مثبت روانی در جامعه
افزایش اعتماد به پول ملی از یک سو رویکرد به ارزهای خارجی را تا حدودی
کاهش می دهد و از سوی دیگر به نوعی از نظر روانی در جامعه تاثیرگذار است.
وقتی صفرها از پول حذف می شود مردم از لحاظ روانی احساس می کنند که پول
کمتری را در مبادلات روزمره هزینه می کنند. این اثر حتی بعد از تثبیت واحد
جدید پولی هم از حیث روان شناسی قابل تحلیل است.
اما در خصوص نرخ تورم باید گفت اثرات روانی ناشی از تورم تنها در مراحل
ابتدایی اجرای این طرح کاهش خواهد یافت و در بلند مدت و با تثبیت واحد
پولی جدید با توجه به اینکه تنها مقیاس ها تغییر کرده است، اثرات روانی
حاصل از تورم با تغییر چندانی مواجه نخواهد شد.
در خصوص نرخ تورم و نقدینگی هم در بلند مدت با توجه به اینکه تنها
مقیاس ها تغییر کرده است، به نظر تاثیر چندانی را شاهد نخواهیم بود. در
کوتاه مدت البته اختلاف نظرهایی بین صاحب نظران وجود دارد. آنچه به قطع می
توان گفت، این است که تاثیرات کوتاه مدت بر روی تورم و نقدینگی بیش از همه
به نحوه اجرای طرح باز می گردد.

تجربه جهانی تغییر واحد پولی و حذف صفرها
از سال 1960 تا کنون 71 بار در کشورهای مختلف جهان این طرح به اجرا
درآمده است و از این حیث طرح ناشناخته ای نیست. آخرین مورد به کشور
زیمباوه مربوط می شود که در آن دولت به حذف 10 صفر از پول ملی اقدام کرده
است. گفته یم شود کشورهای مختلف به طور متوسط در اجرای این طرح سه صفر را
از پول ملی خود حذف کرده اند. البته تعداد ارقام در کشورهای نظیر زیمباوه
یا ترکیه بیشتر بوده است. مثلا در ترکیه یا بولیوی 6 صفر از اسکناس ها حذف
شده است و لیر قدیم به لیر جدید ترکیه تغییر پیدا کرده است.
بعضی از کشورها این طرح را چندین بار تجربه کرده اند. مثلا آرژانتين
چهار بار، يوگسلاوي سابق پنج بار و برزيل شش بار صفر هاي پول ملي خود را
حذف کرده اند. رکورددار اين تغييرات، کشور برزيل است، به گونه‌اي که
تاکنون اين کشور در شش مرحله، هجده صفر از جلوي واحد پولي خود حذف کرده و
هشت بار نيز واحد پولي خود را تغيير داده است.
زمان اجرای طرح در کشورمان
اگر چه اصل حذف سه صفر از پول ملی اکنون قطعی شده است، اما همچنان
اجرای این طرح نیازمند گذشت زمان است. رييس بانک مرکزي نیز ضمن اعلام
تصویب حذف سه صفر از پول ملی در جلسه کارگروه طرح تحول، اعلام کرد که اين
طرح فعلا به اجرا در نمي آيد اما به مرور زمان که نرخ تورم باز هم کاهش
پيدا کند، حتما اين اتفاق خواهد افتاد.
به تاخیر انداختن اجرای این طرح برای فراهم شدن شرایط مناسب از دلایل
علمی برخوردار است. در واقع کاهش ارزش پول ملی و افزایش حجم پولی در کشور
طی این سال ها ناشی از نرخ تورم بالا بوده است. طبیعتا اگر این نرخ به یک
میزان مناسبی کاهش پیدا نکند، با حذف سه صفر باز هم شرایط کنونی تکرار
خواهد شد. چنانکه در برخی از کشورها نیز دولتمردان ناگذیر به اجرای
چندباره این طرح شده اند. البته با توجه به روند کنونی به نظر می رسد
شرایط لازم از حیث نرخ تورم و نقدینگی به زودی فراهم خواهد شد.
طبیعتا از حیث اجتماعی هم اجرای این طرح نیازمند نوعی ثبات در کشور است
که در نهایت مسئولین با جمع بندی نسبت به این شرایط و وضعیت اقتصادی زمان
لازم برای اجرا را می بایست تعیین کنند. اجرای این طرح با تصویب مجلس
نهایی خواهد شد، و با توجه به شرایط اقتصادی کشور نیز اجرای آن
اجتنابناپذیر خواهد بود. البته زمان اجرا همان گونه که گفته شد به نظر
مسئولین مربوطه برمی گردد.
نکاتی که باید در اجرا مدنظر قرار داد
1-ضرورت فرهنگ سازی
برای اجرای این طرح طبیعتا باید بسترهای لازم فراهم شده باشد. حذف سه
صفر می تواند در دفاتر و پایگاه های اطلاعاتی و صورت های مالی یک بی نظمی
بین اطلاعات قبلی و جدید ایجاد کند که البته این آسیب را می توان با فرهنگ
سازی صحیح و تعریف درست نسبت پول جدید و قدیم به حداقل رسانید.
2-ضرورت نظارت در تبدیل قیمت ها
در حین اجرای طرح و تغییر واحد پولی ممکن است تبدیل قیمت ها با درصدی
از تورم هم همراه باشد. یعنی عده ای تلاش کنند همزمان با تبدیل واحد پولی
درصدی افزایش قیمت هم در کالاهای خود لحاظ کنند. در عین حال کاهش پایه
پولی می تواند در رند کردن قیمت ها و به خاطر رهایی از پول خرد درصدی از
تورم را به دنبال داشته باشد. این آسیب نیز البته با نظارت درست و اطلاع
رسانی کافی می تواند به حداقل برسد و اثرات محسوسی را در کشور به دنبال
نداشته باشد. در نهایت آنچه می توان گفت این است که میزان موفقیت این طرح
نیز مانند بسیاری از طرح های دیگر به نحوه اجرای آن و دقت مسئولین بستگی
دارد. طبیعتا در نهایت اجرای درست و کامل این طرح به نفع اقتصاد کشور قابل
ارزیابی است.